Kopalnia Soli „Wieliczka” skrywa wiele tajemnic. To dosłownie inny świat rządzący się swoimi prawami, w którym obowiązują nie tylko specjalne zasady, ale też specyficzne słownictwo.
Górnictwo
Calizna – skała płonna bądź kopalina nie naruszona jeszcze robotami górniczymi. W solnej caliznie, czyli niewybranej soli, wieliccy górnicy wyrzeźbili wystrój kaplicy św. Kingi.
Cechownia – szatnia, a także miejsce, w którym górnicy załatwiają służbowe sprawy przed zjazdem do kopalni i po wyjeździe z niej. W wielickiej kopalni obszerne pomieszczenie połączone z łaźnią, wyposażone w łańcuchy, na których górnicy zawieszają swoje ubrania.
Eksploatacja otworowa – wydobycie prowadzone z powierzchni za pomocą otworów wiertniczych. W Wieliczce znalazła zastosowanie w Kopalni Otworowej w Baryczy, gdzie sól pozyskiwano poprzez >> ługowanie złoża.
Górotwór – utwory skalne, w których prowadzone są prace górniczne.
Iniekcja rurociągowa – metoda szczelnego zabezpieczania wyrobisk górniczychpoprzez zatłaczanie do nich specjalnych mieszanin. Najskuteczniejsza metoda ochrony podziemi przed zagrożeniem wodnym. Mieszaniny uszczelniające powstają na powierzchni w >> węźle iniekcyjnym.
Kaszt – stos, rodzaj zabezpieczenia wspierającego strop wyrobiska. Kaszty buduje się z drewnianych okrąglaków układanych jeden na drugim na krzyż. Kaszty mogą być puste bądź wypełnione urobkiem.
Komora – wysokie i obszerne wyrobisko górnicze powstałe w wyniku eksploatacji bryły lub pokładu soli.
Lampownia – odpowiednio urządzone pomieszczenie, w którym przechowuje się, ładuje i konserwuje górnicze lampy. Miejsce, z którego górnicy przed zjazdem pobierają swoje lampy.
Lutnia wentylacyjna, lutniociąg – lutnia to rura wykonana z blachy, tworzywa sztucznego lub rozciągniętego na obręczach materiału tekstylnego. Połączone lutnie wentylacyjne tworzą lutniociąg, który zaopatrzony w wentylator służy do przewietrzania kopalnianych >> przodków.
Ługowanie – eksploatacja złoża solnego poprzez rozpuszczanie go wodą. Pozyskana w ten sposób solanka trafia do >> warzelni. W Wieliczce stosowano m.in. ługowanie komorowe (napełnianie komór wodą), a także metodę natryskiwania solnych ścian (np. w uzdrowiskowej komorze Boczkowskiego).
Marka – znaczek obecności, metalowy identyfikator (blaszka) z numerem, pod którym pracownik zapisany jest na liście załogi. Rodzaj górniczego „nieśmiertelnika”. Markę pobiera się przed zjazdem pod ziemię, a oddaje po powrocie na powierzchnię.
Ocios – boczna ściana >> wyrobiska.
Obudowa kotwiowa – obudowa zabezpieczająca wyrobisko przy pomocy kotwi, czyli prętów z tworzywa sztucznego osadzonych w górotworze niczym zbrojenie. Ten rodzaj obudowy przytwierdza sól do sąsiadujących z nią skał i pozwala zachować rozległe przestrzenie w ich oryginalnym kształcie.
Pochylnia – nachylone wyrobisko korytarzowe łączące dwa chodniki znajdujące się na różnych poziomach.
Podłużnia – chodnik prowadzony po rozciągłości złoża.
Podsadzka hydrauliczna – metoda zabezpieczania podziemnych wyrobisk poprzez wypełnianie ich piaskiem. Piasek wraz z w pełni nasyconą solanką transportowany jest z powierzchni rurociągami (zobacz >> węzeł podsadzkowy). Piasek zostaje w wyrobisku, solanka zaś wraca na powierzchnię, gotowa do kolejnego cyklu podsadzania.
Podszybie – wyrobisko funkcyjne przylegające do szybu. Na podszybiu mogą znajdować się urządzenia sygnalizacyjne.
Poprzecznia – chodnik wydrążony prostopadle do rozciągłości złoża.
Przodek – czoło chodnika.
Przodowy – wykwalifikowany górnik odpowiedzialny za pracę oraz bezpieczeństwo swojej drużyny (brygady): posiada największe doświadczenie i wiedzę, dzięki którym może skutecznie zarządzać wykonaniem przydzielonego zadania. Brygada to w podziemnej Wieliczce zwykle 2-3 osoby plus przodowy.
Przybierka, przybieranie – polega na poszerzaniu wyrobiska (korytarza lub komory) poprzez urabianie calizny w ociosach, spągu bądź stropie.
Rząpie – lub rząp, czyli dolna część szybu usytuowana poniżej ostatniego poziomu udostępnionego tym szybem. Pełni funkcje odwadniające. Rząpia bito już przy pierwszych szybach wydobywczych, starannie wykładano je drewnem i uszczelniano smołą.
Spąg – dolna część wyrobiska (komory, chodnika).
Strop – górna część wyrobiska (komory, chodnika).
Sygnalista – pracownik posiadający odpowiednie uprawnienia, który kieruje ruchem windy obsługującej szyb. Przy pomocy ustalonych sygnałów zezwala na jazdę ludzi i materiałów, informuje maszynistę, na który poziom kopalni winda ma się udać. Sygnaliści pracują na powierzchni oraz na podszybiach.
Sztygar – osoba dozoru. Technik bądź inżynier z odpowiednią praktyką ruchową, zatwierdzony przez urząd górniczy. Sprawuje dozór techniczny oraz administracyjny nad oddziałem kopalni.
Szyb – wyrobisko pionowe korytarzowe o znacznym przekroju, drążone z powierzchni ziemi. Pełni funkcje komunikacyjne i wentylacyjne, łączy z powierzchnią poszczególne poziomy kopalni.
Szybik – pionowe wyrobisko łączące dwa kopalniane poziomy. Szybik nie sięga powierzchni.
Tamy wentylacyjne – przegrody w wyrobiskach korytarzowych. Izolują nieczynne wyrobiska, oddzielają prądy powietrza, regulują przepływ powietrza. Mogą być zaopatrzone w drzwi.
Warzelnia – zespół urządzeń służących do produkcji soli z wód zasolonych. Warzelnictwo soli znane jest od czasów neolitycznych. Na początku XX w. przemysłowe ilości soli produkowała w Wieliczce warzelnia próżniowa. Obecnie solanki trafiają do nowoczesnego i ekologicznego Zakładu Utylizacji Wód Zasolonych. Wytwarza się z nich kilkanaście tysięcy ton soli warzonej rocznie oraz w pełni nasyconą solankę niezbędną do zabezpieczania wyrobisk metodą >> podsadzki hydraulicznej.
Węzeł iniekcyjny – zespół urządzeń służących do wytwarzania mieszanin uszczelniających (iniektów). Rodzaj mieszalnika, w którym łączone są komponenty. Gotowy iniekt transportowany jest do zabezpieczanych wyrobisk systemem rurociągów.
Węzeł podsadzkowy – zespół urządzeń służących do mieszania piasku oraz solanki. Mieszanina trafia do systemu rurociągów, który rozprowadza ją do zabezpieczanych rejonów kopalni.
Wyrobisko – przestrzeń powstała po wybraniu kopaliny, np. soli. Wyrobiskami są komory oraz chodniki.
Wysypka – miejsce gromadzenia zbędnego urobku pochodzącego z prac górniczych.
Zrąb szybu – przypowierzchniowa krawędź szybu górniczego.
Zroby – wyrobiska, w których zaprzestano prac eksploatacyjnych.
Historia
Balneologia – metoda lecznicza polegająca na zastosowaniu do kuracji naturalnych surowców, takich jak np. wielickie solanki.
Bałwan solny – ważący nawet kilkaset kilogramów walcowaty blok soli. Dzięki swemu kształtowi dawały się względnie łatwo przetaczać korytarzami pod szyb. Solne bałwany były najcenniejszym produktem wielickiej kopalni w średniowieczu oraz czasach staropolskich.
Frocht – spławianie soli Wisłą. Beczki i bałwany podróż na północ Polski odbywały na specjalnych rzecznych statkach.
Neolit – końcowy okres epoki kamienia. Na terenach Polski trwał w latach ok. 5200–1900 p.n.e.
Kaganek – górnicza lampka. Pierwsze kaganki były z gliny.
Karbaria – dawna nazwa warzelni. W staropolskiej karbarii sól odparowywano w otwartych prostokątnych naczyniach ustawianych na paleniskach.
Kierat – drewniana machina wyciągowa wprawiana w ruch przez konie. Pierwszy kierat nad wielickim szybem zamontowano w XV w.
Kłapeć – prostopadłościenny blok soli oderwany od >> ociosu wyrobiska. Z kłapci formowano bałwany.
Kultura archeologiczna – znaleziska oraz ślady ludzkiej działalności występujące na danym obszarze w danym czasie, posiadające wspólne cechy, np. ten sam rodzaj ceramiki.
Ława – prostopadłościenny blok soli, tożsamy z kłapciem, ale odkuty od >> spągu komory.
Regale – w liczbie mnogiej regalia. Królewska wyłączność, np. do pozyskiwania soli.
Salina – zakład przemysłowy produkujący sól ze słonych wód. Nazwa saliny zastąpiła po I rozbiorze Polski (1772) staropolską nazwę żupy, którą określano m.in. kopalnię w Wieliczce.
Subterraneoterapia – dosłownie „leczenie w głębi ziemi”. W tej metodzie istotną rolę odgrywa specyficzny kopalniany mikroklimat, który pomaga np. w chorobach układu oddechowego. Za prekursora subterraneoterapii uważa się prof. Mieczysława Skulimowskiego, który w połowie XX w. założył w wielickich podziemiach sanatorium alergologiczne „Kinga”
Żupy – staropolska nazwa kopalni soli. Pod nazwą Żupy Krakowskie rozumiano kopalnie w Wieliczce oraz Bochni, które przez wiele stuleci tworzyły jedno królewskie przedsiębiorstwo.
Dziedzictwo
Barbórka – najważniejsze górnicze święto. Obchodzi się je co roku 4 grudnia, czyli w dzień wspomnienia św. Barbary od wieków uznawanej za patronkę górników.
Comber – tradycyjna barbórkowa biesiada organizowana wyłącznie w kobiecym gronie.
Czako – paradne nakrycie głowy zwieńczone pióropuszem. Charakterystyczny element górniczego munduru galowego.
Karczma górnicza – barbórkowe spotkanie górników. Tradycyjna biesiada pełna humoru i żartów.
Skarbnik – postać legendarna, bohater wielu górniczych opowieści, władca i opiekun kopalni.
Geologia
Anhydryt – nazywany niekiedy „gipsem bez wody”. Minerał, którego głównym składnikiem jest siarczan wapnia. Anhydryt powstaje w wyniku odparowania wód morskich.
Halit – minerał, chlorek sodu, sól. Krystalizuje w postaci sześciennych kryształów.
Minerał – pierwiastek lub związek chemiczny powstały w wyniku naturalnych procesów geologicznych.
Miocen – starsza epoka neogenu (trzeciorzęd). Trwał od ok. 24 do ok. 5 mln lat temu. W miocenie powstało wielickie złoże soli kamiennej.
Solanka – wodny roztwór soli. Pełnonasycona solanka zawiera 320 g chlorku sodu na litr.
Sól spizowa – najbardziej rozpowszechniony rodzaj soli w wielickim złożu pokładowym. Często, choć w różnym stopniu, zanieczyszczona piaskiem, iłem, mułem.
Sól trzaskająca – rodzaj soli kamiennej zawierającej inkluzje, tj. ciała obce, w tym wypadku banieczki wypełnione gazami o znacznym ciśnieniu (np. dwutlenek węgla bądź lotne węglowodory). W procesie ługowania gazy wydzielają się z charakterystycznym trzaskiem przypominającym wyładowania elektrostatyczne.
Sól włóknista – sól wtórnej krystalizacji wypełniająca spękania górotworu. Tworzą ją gęsto upakowane włókienka zwykle barwy mlecznobiałej. Współczesnym przykładem soli włóknistych są tzw. włosy św. Kingi.
Tufit – skała osadowa powstała z materiału piroklastycznego, tj. wyrzucanego przez wulkany (wulkaniczne bomby, pyły, popioły, etc.).
Złoże mineralne – naturalne nagromadzenie kopaliny (np. soli) w skorupie ziemskiej.
Zuber – występująca w złożu wielickim skała osadowa. Składa się z iłu z ziarnami bądź gniazdami soli. Nazwą nawiązuje do swego odkrywcy, polskiego geologa Rudolfa Zubra.
